Wie oud genoeg is om zich de Wie-kent-kwis van Fred Oster nog te herinneren, herinnert zich vast de caviarace. Die cavia's werden losgelaten in een bak met schotten en konden in theorie naar verschillende uitgangen lopen. Maar de schotten zorgden ervoor dat veruit de meeste cavia's dezelfde tracés volgden.

In haar nieuwe boekessay Eigen planeet eerst gebruikt jurist en auteur Roxane van Iperen (1976) die caviabak als metafoor voor de werking van 'een systeem'.

Mensen die anderen bekritiseren om hun bijdragen aan de opwarming van de aarde - uit een lezersbrief in de Volkskrant van 25 april: 'Uiteindelijk is het de individuele burger die door zijn genoegzaam gedrag dit drama in stand houdt' - geven zich onvoldoende rekenschap van de macht van de schotten in de systeembak. Zolang die blijven staan waar ze nu staan, zullen 'individuele burgers' blijven uitkomen bij plofkippen, fast fashion en goedkope vliegtickets.

In Eigen planeet eerst - ondertitel: Waarom onze democratie geen antwoord heeft op het grootste vraagstuk van onze tijd - probeert Van Iperen een vraag te beantwoorden die haar kinderen haar steeds stelden: als die klimaatcrisis zo ernstig is, waarom doen jullie dan zo weinig?

De titel is een variatie op Eigen welzijn eerst, haar bekende essay uit 2022 (waarin zij de term 'welnessrechts' muntte voor welvarende burgers die tijdens de lockdown in woede ontstaken omdat hun tijdelijk geneugten werden ontzegd). 'Eigen planeet' slaat niet zozeer op miljardairs à la Elon Musk die meer met Mars bezig zijn dan met de aarde, als wel op het perverse systeem waarin deze 'überelite' haar gang kan gaan, een systeem waarin bewoners van dezelfde planeet op verschillende planeten leven.

Eigen planeet eerst is net als Eigen welzijn eerst een sterk en urgent essay. Er was een tijd, stelt de auteur, 'waarin mensen en bedrijven fysiek gebonden waren aan hun eigen gemeenschap, het was de plek waar je woonde, werkte, je klanten, leveranciers en werknemers vandaan haalde en je belasting betaalde'. In bijna een halve eeuw van intensieve globalisering zijn forse afstanden ontstaan tussen al die schakels. Van onderling contact en gemeenschappelijke verantwoordelijkheid is geen sprake meer.

Multinationale firma's die in lageloonlanden produceren en geld wegsluizen naar belastingparadijzen, leven op planeet Winstmaximalisatie; consumenten op planeet Kopen; arbeiders in de lageloonlanden op planeet Overleven. 'Ieder had een eigen belang en de schadelijke gevolgen voor mens en milieu verdwenen uit het zicht (voor de producent), waren onbekend (voor de consument) of raakten sommigen niet (aandeelhouders).'

In dit proces werden vormen van democratische controle gestaag uitgehold en lobbygroepen steeds machtiger, ten koste van vakbonden en collectieve instituten.

Het gevoel de controle over de eigen leefomgeving kwijt te zijn, leidde er ondertussen toe dat kiezers in toenemende mate gevoelig werden voor het discours van politici die beloofden de controle te herstellen. De brexiteers deden dat letterlijk met de slogan 'Take back control', Trump brak door met de slogan 'Make America Great Again', Wilders kwam met 'We moeten Nederland terugveroveren'.

Van Iperen: 'Ze spelen in op valse nostalgie over een veilige samenleving, beschermd door grenzen en law-and-orderpolitiek. Wat er niet bij wordt verteld is dat achter deze nationalistische etalage met herkenbare etalagepoppen een economische winkel schuilgaat die voor bedrijven en de allerrijksten juist gericht is op grenzeloosheid en deregulering.'

Het brengt haar bij de conclusie dat de neonationalisten de echte globalisten van onze tijd zijn. De tegenstelling die zij steeds schetsen tussen 'linkse globalisten' en de verdedigers van de beschutting van een goede oude orde, is een valse. Vormen van beschutting die ingezetenen van westerse maatschappijen ooit genoten, worden in snel tempo ondermijnd door een bondgenootschap van 'alt-right' en 'alt-finance'.

Alt-right: het amalgaam van extreemrechtse coryfeeën dat ondergangsscenario's slijt waarin 'onze manier van leven' verdwijnt door toedoen van multiculturalisme, migrantenstromen, seksuele minderheden en pleitbezorgers van mensenrechten. Alt-finance: het amalgaam van miljardairs en multinationals dat streeft naar de ontmanteling van elke vorm van controle over hun activiteiten. Een van de invloedrijkste figuren van de alt-finance-beweging is techmiljardair Peter Thiel, adept van het idee dat democratie mensen tot mediocriteit brengt en openlijk pleitbezorger van het afschaffen van belastingen en sociale voorzieningen. De Amerikaanse vicepresident JD Vance is door hem opgeleid.

Het perverse van deze 'überelite' is dat ze zich presenteert als anti-elitair. De 'elite' waarop de 'überelite' het heeft gemunt, zijn de verdedigers van de democratische rechtsstaat en de internationale rechtsorde. Door voortdurend bedreigingen te schetsen van migranten, transgenders, homostellen met kinderen en wat al niet meer, wordt de aandacht effectief afgeleid van werkelijke bedreigingen.

In de caviabakmetafoor van Van Iperen: 'In de globale systeembak zijn de schotten gericht op winstmaximalisatie en vrijheid - daar is geen plaats voor het klimaat. In de lokale systeembak staan de schotten gericht op culturele identiteit en hogere grenzen voor migranten - ook daar is geen plaats voor het klimaat.'

Zolang de schotten niet worden verplaatst, is doeltreffende klimaatactie een illusie. Mensen die geen belang hebben bij het verplaatsen van de schotten, hebben wel belang bij 'individuele burgers' die elkaar de maat nemen voor hun bijdragen aan 'het grote drama van onze tijd'.

Mee gaan betogen of toch maar verder schrijven aan haar lezing over Truus van Lier, een verzetsheldin over wie ze eerder een biografie heeft geschreven? Dat is het dilemma waar de Nederlandse historica Jessica van Geel zich op een mooie zondagochtend mee geconfronteerd ziet. Haar partner, de cabaretière Claudia de Breij, doet het eerste, Van Geel wijdt zich thuis aan haar tekst. Het verhaal van die verzetsheldin vertellen, is dat niet doeltreffender dan nog een keer de straat opgaan? Op haar bureau ligt een kassei. Die zat op de plek in Utrecht waar nu een struikelsteen ligt, ter herinnering aan de door nazi's vermoorde Van Lier. Van Geels pamflet 'Een steen op mijn bureau', met als ondertitel 'Aantekeningen van vrees en hoop', doet ongeveer hetzelfde als die struikelsteen: het maakt het verleden zichtbaar in het heden, en waarschuwt zo voor wat er vandaag gaande is.

Net zoals Hitler

Van Geel schrijft de standpunten neer die ze rondom haar leest en hoort. Die van vrienden in een chatgroep, die onder elkaar wel commentaar leveren op de strapatsen van Donald Trump en J.D. Vance, maar verder passief blijven. Ze ontvangt meldingen op haar mobieltje: Amerikaanse overheidssites vervangen de letters lhbtiq+ door lhb. Het Pentagon verwijdert niet-witte militaire geschiedenis van zijn website. Trump vaardigt een nieuw decreet uit. En ze trekt parallellen: ook Hitler kwam via democratische verkiezingen aan de macht. Ook hij begon voorzichtig en trok de macht met bijzondere wetten steeds meer naar zich toe, tot op het punt dat er geen controle meer was, en de democratie de facto buitenspel was gezet. Ook over hem zeiden ze destijds: 'Geef die man een kans.' Door hun besluiten naast elkaar te zetten toont ze helder aan dat er niet zo heel veel verschil is tussen wat Trump doet en wat Hitler destijds deed.

In een fraaie beweging van voortschrijdend inzicht besluit ze bij een volgende protestmars tegen racisme en fascisme wél mee te lopen, onder het motto: 'Het is eenvoudiger nu iets te zeggen dan morgen, want morgen kan het erger zijn.' Door de beredeneerde nevenschikking van citaten en meningen waaruit ze de lezer zelf conclusies laat trekken, geeft Van Geel haar boek een aanstekelijke overtuigingskracht.

In 'Protesteren voor beginners' gaat Lodewijk van Oord essayistisch na hoe er de voorbije eeuw is gedacht over protest, en wanneer dat succesvol was. Voor geslaagd geweldloos verzet is het handig bijstand te krijgen van wat hij 'verloskundigen van de geest' noemt: intellectuelen en activisten kunnen alleen samen het maatschappelijke klimaat veranderen. Die activisten kijken ook best niet te nors uit hun ogen: hun strijd heeft vaker resultaat als ze hun boodschap speels en met humor kunnen brengen. Ook Van Oord roept op tot herwaardering van het recht op rebellie: het is aan 'de wereldgemeenschap van burgers' om het morele klimaat te veranderen.

Bureaucratisch monster

In haar vlijmscherpe nieuwe essay 'Eigen planeet eerst' deelt Roxane van Iperen het idee dat de liberale democratie onder druk staat. Haar redelijk briljante analyse van de morele splitsing tussen een lokaal en een globaal waardesysteem leidt tot het inzicht dat de democratie alleen van binnenuit kan worden gered.

En zo komt het in deze drie teksten op hetzelfde neer: als we de democratie willen versterken, zullen we dat zelf moeten doen. Niet alleen door te denken, maar vooral door te handelen, en door telkens opnieuw te bepalen welke gedeelde waarden en deugden wij in die democratie willen vormgeven. Het antwoord is, in de woorden van Van Iperen: 'Méér vrijheid voor burgers om weer invulling aan hun humaniteit te kunnen geven, en minder overheid als een groot, bureaucratisch monster dat burgers controleert.' (bvds)

Een essay over de beperkingen van democratische processen in het aanpakken van urgente mondiale vraagstukken zoals klimaatverandering. De auteur, Roxane van Iperen, richt zich in dit essay niet op de vraag óf klimaatverandering plaatsvindt, maar op de vraag of ons huidige politieke systeem adequaat is om de gevolgen ervan te bestrijden. Van Iperen analyseert politieke ontwikkelingen sinds de val van de Berlijnse Muur en suggereert dat de democratie zelf mogelijk bijdraagt aan het probleem. Helder, onderzoekend en met diepgang geschreven. Met name geschikt voor een geoefende lezersgroep. Roxane van Iperen (Nijmegen, 1976) is een bekende Nederlandse schrijver, jurist, journalist en columnist. Ze schreef meerdere boeken, waaronder ‘Eigen welzijn eerst’ (2022). Haar werk wordt in meerdere landen uitgegeven.

Samen met haar drie puberkinderen keek Roxane van Iperen naar de film Don't Look Up (2021). Een bijtende satire over de klimaatcrisis, waarin twee onderzoekers waarschuwen voor een gigantische komeet die binnen zes maanden de aarde zal verwoesten. Maar niemand luistert naar ze.

Als het gevaar van klimaatverandering écht zo groot is, vroegen haar kinderen vervolgens, waarom doen jullie dan niks? Met 'jullie' bedoelden ze de volwassenen, politici en bestuurders, mensen met invloed. Waarom gaan de gesprekken aan de keukentafel meestal over andere onderwerpen: de opmars van extreemrechts en populisme, Trump, de PVV of Andrew Tate?

Het was een eyeopener voor Van Iperen: 'Het was alsof we ruzie maakten over de kleur van een nieuwe bank, terwijl het huis in de fik stond'. Maar waaróm krijgt dat brandende huis zo weinig aandacht, waarom staan onze gekozen leiders de fik niet te blussen?

Van Iperen beantwoordt deze vragen in haar essay Eigen planeet eerst. De titel doet denken aan Eigen welzijn eerst, haar essay uit 2022 waarin ze de opkomst van een rechtse, egoïstische middenklasse verklaarde. Voor die groep, die zich tijdens corona tegen vaccins en de overheid keerde, bedacht ze de term 'wellnessrechts'.

Eigen planeet eerst gaat niet zozeer over de negatieve gevolgen van klimaatverandering maar over het onvermogen van de democratische rechtsstaat om de klimaatcrisis aan te pakken.

De democratie is stuk, volkomen uitgehold, zo luidt haar somber stemmende conclusie. In feite heeft in westerse democratieën een staatsgreep plaatsgevonden, 'waarbij machtige industrieën zich hebben verbonden aan politici die enerzijds een grenzeloze, geglobaliseerde markt bedienen, en anderzijds lokale zondebokpolitiek bedrijven (...)'. Denk aan Trump, die Elon Musk en andere techmiljardairs ruim baan geeft, en tegelijkertijd Amerika zegt te willen beschermen tegen 'vreemde' invloeden zoals queers en migranten.

Radicaal-rechtse politici richten allemaal een etalage in met de 'traditionele waarden' van een witte, christelijke en heteroseksuele samenleving, schrijft van Iperen. Maar ze verzwijgen dat áchter die nationalistisch ogende etalage een winkel schuilgaat waarin megabedrijven ongehinderd streven naar wereldwijde winstmaximalisatie. Ten koste van de belangen van gewone burgers.

Van Iperens analyse is overtuigend én ontmoedigend. Tegen dit cynische, kapitalistische systeem is niet op te boksen. Het hoofdstukje 'Wat nu?' is kort, ook de schrijfster heeft geen oplossing.